1671 yılında Gian Domenico Cassini, Satürn’ün Iapetus uydusunu keşfettiğinde çok şaşırmıştı. Cassini, uyduyu gezegenin batısında çok iyi gözlüyorken doğusunda uyduyu göremiyordu. 1705 yılında Cassini bu gizemi çözdü. Iapetus’un bir yüzü karanlık, bir yüzü ise aydınlık olmalıydı ki bu durum sağlansın.

Satürn’ün uydusu Iapetus. Sağ tarafta oldukça parlak görünen Iapetus sol tarafta ise karanlık görünüyor. Ama her iki resimde de sıradağlardan dolayı bir çıkıntı farkediliyor.

Telif Hakkı: NASA / JPL / Space Science Inst.

Bu iki-yüzlü uydunun neden bu halde olduğunu anlamak için 2 asır zaman geçmesi gerekti. 2007 yılında NASA’nın Cassini Uzay Aracı tarafından çekilmiş fotoğraflara göre görünen siyah madde ne bir yanardağ patlamasından oluşmuş ne de komşularıyla ilişkisinden. Böylece 2 olası neden ortadan kalkmış oluyor. Aslında, uydunun en üstünde bulunan buz tabakası sublimleşmiş (sıvı hale dönüşmeden direk gaz haline geçme) ve arkasında kalın bir karbon tabakası bırakmış.

Iapetus’un gizemlerinden birisi de ekvatoru boyunca 1300 km uzanan 15 km yüksekliğindeki sıradağlar. Gezegen bilimciler, bu keşif yapıldığından beri dağların nedenini merak ediyorlar.

Sıradağlara ek olarak başka bir gizem daha var: Iapetus 79 günlük Satürn etrafındaki yörüngesinde eşzamanlı olarak dönmekte. (Aynı Ay’ın Dünya etrafında eş zamanlı olarak dönmesi gibi. Bu sayede Dünya’dan Ay’ın sürekli aynı tarafı görünür.) Ama Cassini Uzay Aracı, uydunun şeklinin küresel olmadığını açıkça ortaya koydu. Bu şekli, bir zamanlar uydunun 16 saatte bir Satürn’ün etrafında döndüğünü gösteriyor. Satürn devasa boyutlarda olabilir, ama Iapetus o kadar uzaktaki gezegenin gelgit etkisiyle yavaşlaması yaklaşık 10 milyar yıl almış olması lazım. Buna karşılık Güneş Sistemi’nin 4,6 milyar yıl önce oluştuğu düşünülüyor.

Southwest Araştırma Enstitüsü’nden dinamikçiler Hal Levison ve üç meslektaşı, Iapetus’un sıradağları ve dönüşü hakkındaki gizemleri çözmeye uğraşıyorlar. Ay ve Gezegen Bilimi Konferansı’nda (Lunar & Planetary Science Conference) Kevin Walsh, uydunun etrafında bulunan toz diskini ve uydunun etrafında dönen ufak ‘uyducuğun’ oluşması için bir cismin hızla nasıl Iapetus’a çarptığını gösterdi.

Iapetus ekvatorundaki sıradağlar.

Telif Hakkı: NASA / JPL / Space Science Inst.

Güneybatı Araştırmaları Enstitüsü (SwRI – Southwest Research Institue) araştırmacıları, sadece birkaç bin yıl içinde, uyducuğun, Iapetus’un Satürn etrafından azalan hızını ve ekvatorunda oluşan sıradağların nedeni olduğunu keşfettiler. “Ekvatora saniyede 300 m/s hızla düşen toz parçalarının sıradağları oluşturduğunu düşünüyoruz.”

Ayrıca, yerçekimindeki bu değişiklik, uyducuğun biraz daha uzakta Iapetus yörüngesinde dolanmasına ve zamanla Iapetus’un etkisinden çıkıp Satürn etrafında dönmesine neden oldu. Ama uyducuğun ömrü Iapetus’un etkisinden çıktıktan sonra hiç de uzun olmadı. Büyük ihtimalle (% 90) Iapetus ile çarpışan uyducuk arkasında Iapetus’taki kalın karbon tabakasını bırakmış.

İlgili Bağlantılar:

• SwRI (Southwest Research Institue – Güneybatı Güneybatı Araştırma Enstitüsü)
  

Kaynak: Sky & Telescope